Gezondheidseffectschatting en de GGD.

In een eerder artikel ‘De in te ademen lucht en de gezondheid’, schreven wij over de stadslucht. In dit artikel gaat het over het inschatten van de gezondheidseffecten van de te nemen maatregelen als b. v. nieuwe autowegen in en rond de stad of verbouw van het Stationsgebied.
Het artikel kent de volgende opbouw:

• Wat is een GES
• Voorbeelden van een GES.
• Nut van een GES
• Praktijkervaringen met een GES.
• Wat doet Utrecht
• Wat doet onze GGD
• Afsluiting

Wat is een GES.
Gezondheidseffectenschatting (GES).
In opdracht van de ministeries VROM en VWS is een meetinstrument ontwikkeld, de gezondheidseffectschatting of screening of GES¹. Met deze kwantitatieve methode worden de lokale gezondheidseffecten van stedelijke ontwikkelingsprojecten zichtbaar². De Gemeentelijke Gezondheid Dienst (GGD) kan een GES opstellen in samenwerking met planologen, andere deskundigen en mogelijk ook betrokkenen uit de burgerij. Een GES stelt de GGD in staat een schatting te maken van de gezondheidseffecten van milieufactoren als bodem, lucht, geur, geluid en veiligheid. Zo behelst de GES module voor luchtvervuiling een methode om te bepalen hoe ernstig de gezondheid schade lijdt door bijvoorbeeld geluidsoverlast, luchtvervuiling en externe veiligheidsrisico’s.

Met de GES-methodiek wordt de milieukwaliteit van het plangebied op een zodanige manier in beeld gebracht (zie voorbeeld van een kaart hieronder) dat duidelijk zichtbaar is waar kansen en knelpunten liggen ten aanzien van gezondheid. Dit maakt een transparante keuze mogelijk bij de afweging van alternatieven voor beleidsplannen. Een plan wint hiermee aan kwaliteit en draagt zo bij aan de gezonde inrichting van de gemeente. Ook kan men hiermee latere, voorzienbare problemen voorkomen, wat veel geld kan besparen. Daarnaast kan de gemeente hiermee invulling geven aan haar wettelijke verplichting bij bestuurlijke besluitvorming^{3 4} te waken over de gezondheid van haar burgers. Tenslotte, kan het rapport gebruikt worden in de communicatie met burgers en andere belanghebbenden.

Een goede communicatie met de burgers heeft voor de gemeente vele voordelen. Burgers zijn veelal hoger opgeleid, mondiger, weten de weg in de wetgeving, kennen hun omgeving, en kennende mogelijkheden om invloed uit te oefenen op hun directe leefomgeving, buurt, wijk, stad, regio en op landelijk niveau. We wijzen met klem op de burgerparticipatie omdat we in artikelen van de ombudsman lezen dat menig politicus en ambtenaar moeite heeft met de toenemende invloed van de burgers. Dat is onterecht want politici en ambtenaren kunnen burgers zien als bondgenoot en gebruik maken van hun ervaringsdeskundigheid met als resultaat betere keuzes en een breder draagvlak voor de plannen. Voor een GES is betrouwbare fijnmazige informatie van burgers welkom.
Voorbeelden van een GES.
GES – scores voor de milieugezondheidskwaliteit
Voor het tekenen van contouren op een kaart wordt gebruik gemaakt van kleurzones die aan de GES scores gekoppeld zijn. De GES score kent 8 niveaus van gezondheidskwaliteit: 0 zeer goed ( kleur: groen); 1 goed; 2 redelijk (geel); 3 vrij matig; 4 matig (oranje); 5 zeer matig; 6 onvoldoende (rood); 7 ruim onvoldoende; 8 zeer onvoldoende. De kleur groen van score 0 betekent dat de gezondheidskwaliteit zeer goed is in dit gebied na uitvoering van de voorgenomen planologische ingreep. Zie voorbeelden voor geluid Kaart-1 en 2.

Kaart-1 De milieugezondheidskwaliteit ten gevolge van industriegeluid ten noorden van Pernis, uit Gezondheid en milieu in Pernis.

Kaart-2. Kaart met GES scores voor geluid, pagina 11 uit brief Minister Eurlings.

Bij een GES hoort ook de interpretatie van de gegevens door de GGD zoals: Informatie over hoeveel mensen er wonen er in de zones met score 6, 7 en 8; hoeveel kinderen er betrokken zijn; of er ongerustheid is; en wat de ziektelast daar is.

Het nut van een GES.
1. GES is een werkwijze die mensen uit verschillende sectoren bijeen brengt. Het zet de gezondheid hoger op de agenda en kan zo het startpunt zijn van integraal gezondheidsbeleid.
2. GES is een goede manier om verschillende actoren bij de beleidsvorming te betrekken, zoals beleidsmakers, professionals, belanghebbenden, burgers en Gemeentelijke- of Provinciale diensten voor gezondheid, milieu, verkeer en planologie.
3. Met een GES kijkt men niet alleen naar gezondheidseffecten op de hele populatie, maar ook naar de verdeling van die effecten over verschillende groepen mensen, zoals mannen en vrouwen, leeftijdsgroepen, etnische groepen en groepen met een verschillende sociaaleconomische status.
4. GES maakt beleid rationeel; ze voorziet beleidsmakers en ontwerpers van programma’s en projecten van aanbevelingen die op deugdelijke informatie gestoeld zijn.
5. GES helpt bij het vormgeven van gemeentelijk gezondheidsbeleid door kansen voor gezondheidsbevordering en/of –bescherming op te sporen. Als GES structureel wordt toegepast, is ze op zichzelf een vorm van integraal gezondheidsbeleid.

Praktijkervaringen met een GES.
A. De GGD Zuid Holland heeft voor de Gemeente Dordrecht in september 2007 een GES gemaakt voor Dordt-West⁵. Doel: inzicht geven in de milieugezondheidskundige situatie, teneinde in de uitwerking van nieuwbouw-, herstructurerings- en verkeerscirculatieplannen rekening te kunnen houden met de invloed van milieubelasting op de gezondheid. GES is ook een goede basis voor de communicatie met de bewoners.
B. De GGD Zuid Holland heeft voor de Gemeente Dordrecht in september 2007 een GES gemaakt voor het plangebied Smitsweg⁶. Doel: De gemeente en burgers de kans geven in dit stedenbouwkundig plan maatregelen te treffen om de schade van milieubelasting voor de gezondheid te beperken.
C. De GGD Rotterdam-Rijnmond is betrokken bij de herziening van het bestemmingsplan van Pernis⁷. In dit rapport komt de GGD tot een advies op basis van een GES, de Gezondheidsenquête, een bewonersenquête en het klachtenoverzicht van de milieudienst.
D. Provincie Utrecht is al bezig om met GES de omvang (aantal personen) en de ernst (hoogte blootstelling) in kaart te brengen van de milieu- en gezondheidsproblemen in de provincie. In 2004 is een gezondheidskundige rangschikking gemaakt van de milieu- en gezondheidsproblemen. Hierbij is uit alle rijks- en provinciale bronnen en ook enkele gemeentelijke bronnen geput. Voor de stad Utrecht betekent het dat de rijkswegen, de provinciale wegen, doorgaande gemeentelijke wegen (alleen voor geluid van Noordelijke Rondweg, Waterlinieweg), de grote geurbronnen (mengvoer, koffie), risicobedrijven, het spoor, Amsterdam Rijnkanaal in beeld zijn gebracht. Gemeentelijke wegen ontbreken nog. De Provincie Utrecht is actief bij het bepalen van de milieuproblemen met (potentiële) gezondheidseffecten die de meeste aandacht verdienen^{8 9}.
E. Provincie Utrecht heeft voor de Ring Utrecht met GES de verschillende blootstellingklassen gedefinieerd. Hieruit bleek, dat binnen 300 m van de rijkswegen de grenswaarden geluid en lucht overschreden werden (geluid 65 dB en NO2/fijnstof 40 µg/m3). Op 1000 m afstand waren geluid en lucht weer ongeveer op achtergrondniveau (50 – 55 dB en circa <30 µg/m3). Fijn stof is minder een probleem dan NO2. Voor de verschillende varianten zijn het aantal woningen binnen 300 en binnen 1000 meter op de kaart aangegeven. Op basis daarvan zijn bepaalde varianten afgevallen.
F. Alle Provincies hebben in een Inter Provinciaal Overleg project de GES-methode toegepast om een gezondheidskundige rangschikking te maken. Hiervoor zijn de gegevens van Utrecht in 2007 geactualiseerd.

We hebben kunnen lezen dat in al deze situaties ervaringen zijn opgedaan met de GES, waarbij aandacht is geschonken aan de communicatie met de burgers. We hebben gezien dat de GGD een actieve rol is toebedeeld.

Wat doet Utrecht?
In de Gemeente Utrecht wordt nog niet gewerkt met een GES. Wellicht zijn er politieke redenen om geen GES te laten maken voor bv het ALU, het plangebied Hoog Catharijne, de Spoorlaan of de Noordelijke Rondweg. Voor het ALU zou het goed zijn om de woningen binnen bepaalde contouren op de kaart aan te geven en te tellen. Voor Leidsche Rijn, het Utrecht Centrum Project en Rijnenburg zou een GES de invloed van verkeer op ruimtebeslag en leefbaarheid kunnen geven. Zo kun je varianten met elkaar vergelijken en betere keuzes maken.

Wat doet onze GGD?
We weten dat de zorg voor de gezondheid vanwege de lucht- en geluidkwaliteit jaren geleden is wegbezuinigd bij de GGD. De communicatie over de luchtkwaliteit wordt door de Utrechtse Milieudienst gedaan op basis van berekening van de te verwachten automobiliteit en berekening of de EU normen voor luchtkwaliteit in de toekomst gehaald zullen worden. Hierdoor krijgt het volksgezondheidsaspect niet die plaats in de planvorming die het verdient. De GGD publiceert wel antwoorden van de bevolking op de vraag hoe zij hun eigen gezondheid beoordelen. Maar daarbij tekenen wij aan dat de bevolking niet tot onvoldoende wordt voorgelicht over de gezondheidsrisico’s die ze loopt bij gemeentelijke projecten.

Wat zou de GGD kunnen doen?
Zoals hierboven is betoogd zou de GGD met een GES de gezondheidskundige rangschikking kunnen maken voor belangrijke planologische ingrepen. Het gaat daarbij ook om interpretatie van de gegevens.
Voor het stellen van prioriteiten voor het beleid zijn meer aspecten dan gezondheid van belang:
Om welke effecten gaat het?
zijn er kinderen bij betrokken?
is er ongerustheid? welke maatregelen zijn er te nemen?
hoe effectief zijn die en hoe veel kosten die?
zijn er nog meer voordelen aan die maatregelen?
Belangrijk is ook onderzoek naar en publicatie over de ziektelast in de buurten, eigen geluid- en luchtmetingen en samenwerking met instituten. Het is niet voldoende om aan de EU normen te voldoen omdat die normen op economische leest zijn geschoeid, wat wij al eerder schreven. Het doel moet zijn een gezonde situatie te creëren en ongezonde situaties te voorkomen.

Je zou kunnen denken dat het wel in orde komt omdat de auto steeds schoner wordt door het bronbeleid van de overheid. Dit blijkt niet te kloppen¹⁰, sinds 2000 is de lucht niet schoner geworden. We merken op dat over dit gegeven de burgers onvoldoende worden ingelicht. Men spreekt wel over het schoner worden van de lucht maar vertelt er niet bij dat daarvan sinds 2000 geen sprake meer is.

Belangrijke taken van de GGD.
Met betrekking tot luchtvervuiling zijn enkele belangrijke taken van de GGD:
§ het beantwoorden van vragen uit de bevolking
§ het signaleren van ongewenste situaties
§ voorlichting geven over het gewenste gedrag
§ het doen van onderzoek naar effecten van de maatregelen.
Voorbeeld voor de Utrechtse GGD.
De Amsterdamse GGD is actief en onafhankelijk op het gebied van luchtkwaliteit bij haar communicatie met bewoners en bij haar adviezen aan het college. Daarom is de Amsterdamse GGD als tweedelijns adviseur regelmatig betrokken bij de Utrechtse GGD. VROM is, in het kader van de NSL (Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit) projecten, intensief betrokken bij het Utrechtse ALU plan. Op basis van dat plan heeft de EU uitstel verleend aan Utrecht zodat pas later aan de luchtnormen hoeft te worden voldoen. Wij tekenen daarbij aan dat dit ten koste van de volksgezondheid gaat. De Provincie Utrecht is actief bij het bepalen van de gezondheidskwaliteit. Wij vinden dat de Utrechtse GGD daarop moet inspelen.

Positie en adviezen van GGD.
De Utrechtse GGD zou het college het advies kunnen geven om het besluit van Amsterdam over te nemen:
“Wij staan geen nieuwe gezondheidsgevoelige bebouwing binnen 300 m van een rijksweg toe, evenals binnen 50 m van een Provinciale weg en langs lintbebouwing van gemeentelijke wegen (denk aan ziekenhuizen, verzorgingshuizen en scholen)“. De Amsterdamse GGD zegt er wel bij dat dit besluit ook zou moeten gelden voor bestaande en nieuw te bouwen woningen maar dat dit nu maatschappelijk en financieel nog niet haalbaar is.
De Utrechtse GGD zou een prominentere rol moeten krijgen bij de communicatie met bewoners, bezoekers en bedrijven over de gevolgen van autoverkeer voor de gezondheid van kinderen en ouderen. De GGD bevordert het draagvlak voor meer fietsen en minder autorijden. De GG&GD doet eigen onderzoek naar het effect van planologische maatregelen door middel van lucht- en geluidmetingen en samenwerking met instituten. Om goed te kunnen werken moet de GGD onafhankelijk zijn van beleidsmakers en van andere Gemeentelijke diensten. Een onafhankelijk advies hoeft geen bedreiging te zijn voor de bestuurders, het is juist een kans. Planologische maatregelen worden dan effectiever.

Afsluiting.
In het collegeprogramma van 2004 – 2008 stond dat de GGD Utrecht een GES zou maken bij de relevante Ruimtelijk Ordeningsplannen. Tot nu toe is dat niet gebeurd. Het nieuwe college krijgt een nieuwe kans om de zorgtaken invulling te geven met een nota lokaal gezondheidsbeleid. In een volgend artikel gaan we in op deskundigheid die aanwezig is onder de Utrechtse instituten, bedrijven en burgerij. Het zou goed zijn als de nieuwe Gemeenteraad, zeker nu zich een omslag aftekent naar een duurzamere mobiliteit, meer met GES gaat werken en de burgers betrekt bij de afwegingen die gemaakt moeten worden.

Joop de Bruin / Richard Kres

[1] Natura 2000 en Gezondheid in planstudies, 10 juli 2009, brief Minister V&W ir. Camiel Eurlings aan de voorzitter van de Tweede Kamer
[2] Gezondheidseffectscreening Stad & Milieu 2006
[3] Wet publieke gezondheid
[4] Volgens de Wet publieke gezondheid (Wpg) dienen alle gemeenten de gezondheidsdienst (GGD) in hun regio in staat te stellen een aantal regionale zorgtaken uit te voeren; één daarvan is de medisch milieukundige taak. Deze bestaat volgens de wet in elk geval uit het: signaleren van ongewenste situaties; adviseren over risico’s, in het bijzonder bij rampen of dreiging van rampen; beantwoorden van vragen uit de bevolking; geven van voorlichting; doen van onderzoek. Gemeenten dienen in een vierjaarlijkse nota lokaal gezondheidsbeleid aan te geven hoe ze aan hun zorgtaken invulling geven. Daarnaast kan de gemeente hiermee invulling geven aan de verplichting op basis van de Wet om te waken over de gezondheidsaspecten van bestuurlijke beslissingen.
[5] Gezondheids Effect Screening plangebied Dort-West te Dordrecht, september 2007
[6] Gezondheids Effect Screening plangebied Smitsweg te Dordrecht, september 2007
[7] Gezondheid en milieu in Pernis, GGD Rotterdam-Rijnmond, april 2007
[8] Project 0602 GMIS uit Provinciale IPO Strategische Milieu Agenda 2006
[9] Jaarverslag PRISMA 2008 Interprovinciale Milieuprojecten
[10] Korte-termijn trend NO2 en PM10 concentraties op straatstations van het LML, RIVM Wesseling en Beijk